СПОМЕНИЦИ СО СИМБОЛИКА ОД ПРЕТХРИСТИЈАНСКИОТ ПЕРИОД НА ТРЕСКАВЕЦ КАЈ ПРИЛЕП

Материјализирани митолошки преданија од кругот на манастирот

          Археолошките истражувања од последниве неколку години го потврдија постоењето на претхристијански храм на местото на денешната црква „Успение на Пресвета Богородица“ во рамките на манстирот под Златоврв кај Прилеп познат како – Трескавец. Присуството на древните богови на ова место е регис­трирано со дури 4 мермерни споменици со натписи,¹ кои се пронајдени на тој простор. На три од нив се споменува името на богот Аполон, а на еден името на неговата сестра Артемида. Случајно или не, еден од спомениците со натпис на кој се споменува името на боговите и на населбата од антиката денес стои како постамент за крстот на црквата „Успение на Пресвета Богородица“.² Храмот кој постоел на овој простор бил изграден на истата локација на која денес се наоѓа црквата во манастирот. Остатоци од дебели ѕидови и разновиден археолошки материјал го потврди постоењето на античкиот храм под самата денешна црква. Името на богот Аполон се споменува дури на три натписи на мермерни споменици,³ додека името на Артемида на четврт споменик со малку подолг натпис.⁴ На една мермерна ара која е донација посветена на богот Аполон се споменуваат имињата Флавиа, Нике и Никандрон, а Аполон е наречен Етеуданиско,⁵ додека на друга мермерна ара (жртвеник) натписот започнува со името на Аполон кој е наречен Атеуданос (громобиец), а во натамошниот текст се споменуваат имњата Титус Флавиус Антигон и Аполодор, а споменикот му е посветен на големиот бог Аполон.⁶

          И на сите три мермерни споменици со натпис, на кои се споменува Аполон, тој е нарекуван Громобиец. Каква е врската помеѓу овој негов атрибут и денешното име на христијанското светилиште под Златоврв наречено Трескавец со што е поврзано едно друго предание? На третиот споменик кој претставува мермерна стела името на Аполон е повторно со додаток, сега Етеуданикос. Покрај името на богот се споменуваат и имињата на смртниците Гај Пумиј Агрипа, женското име Ана, потоа Кратева и Адимос.⁷ Името на божицата Артемида се споменува на една мермерна стела на која таа е наречена Ефеска,⁸ според големиот храм во градот Ефес во Мала Азија, кој ѝ бил посветен на оваа божица.

Двајцата богови од антиката кои се споменуваат на повеќе антички споменици пронајдени на Трескавец, Аполон и Артемида, се брат и сестра кои потекнуваат од врховниот бог во античкиот свет Ѕевс и Лето⁹ која, исто така, е култ на поголем простор. Според Херодот, храм на божицата Лето или Лета, постоел и во градот Бута во Египет. Таму постоеле и храмови на Аполон и Артемида.¹⁰

Аполон е бог на музиката, фило­зо­фијата, астрономијата, медицината, математиката и природните науки, на пророштвото и знаењето воопшто, а веројатно од таквите негови епитети произлегува и неговиот атрибут како бог на светлината. Овој негов епитет, исто како и неговиот атрибут Громобиец, има силна асоцијација на името на локалитетот на кој се наоѓало и неговото светилиште (Трескавец) кај Прилеп, кое со својата географска положба и свртеноста кон Исток, страната од која се раѓа сонцето, е вистинско место за богот на светлината.

Овде, во Трескавец, се среќаваат и значајни симболи, кои имаат подлога во самото митолошко предание за божицата Лето, особено за раѓањето и одгледувањето на нејзините деца – богот Аполон и божицата Артемида. Овде, особено, е интересен еден експонат на обичен камен блок – гранит со правоаголна форма на кој е изработена форма на змија. За да појасниме за што се работи овде ќе го пренесеме митолошкото предание за раѓањето на двете божества.

Според митолошкото предание, Аполон и Артемида биле зачнати од врховниот бог Ѕевс и божицата Лето, која била ќерка на Титанот Коеј и Титанката Фојба. Зачнувањето Ѕевс и Лето го извршиле претворени во јаребици.¹¹ Поради неверството на Ѕевс, неговата љубоморна сопруга Хера ја испратила змијата Питон да ја прогонува Лето, заканувајќи и се дека нема да дозволи таа да се породи никаде на земјата под небеското Сонце. Носена на крилјата на Јужниот ветар, најпосле, Лета стигнала до Ортигија, во близина на островот Дел и тука ја родила Артемида. Само што се родила, Артемида и помогнала на својата мајка да го премине морскиот теснец. На островот Дел, по девет дена породилни маки, Лета го родила Аполон меѓу едно маслиново и едно палмино дрво, кои растеле на северната страна на планината Кинт.¹²

Според преданието, Аполон се родил како недонесено бебе во седмиот месец но, бидејќи боговите брзо растеле, хранет со нектар и амброзија од божицата Темида, веќе четвртиот ден побарал лак и стрела и се пуштил во потрага по непријателот на неговата мајка Лета, змијата Питон. Питон се криел на Парнас, каде брзо дошол Аполон и успеал да го рани со стрела. Питон избегал и се засолнил во пророчиштето на Мајката Земја во Делфи, град кој го добил името по другарот на Питон, чудовиштето Делфин. Аполон го пронашол и тука и го докрајчил на работ од светиот понор на светилиштето.¹³

Значи, на Трескавец среќаваме претстава на змија – Питон, односно, оној кој е испратен од Хера за да ја прогонува Лета и кого подоцна го усмртил Аполон. Споменикот со ваква претстава, за жал, не е од особено квалитетен камен, односно бил изработен од обичен гранит, кој е напднат од ерозија. Сепак, на една од долгите странични површини на блокот јасно се гледа брановидно претствената змија, а во продолжение, на покусата странична површина, е изработена јајцевидна форма, која би можела да ја претставува главата на Питон или космичкото јајце, кое се поврзува со почетокот на настанокот на земјата и светот. Ваквата претстава нè поврзува и со преданијата за манастирот Трескавец, кои говорат за неговото некогашно запустување, за појавата на големата ламја (змеј)¹⁴ кои, исто така, имаат компатибилни елементи со најстарото митолошко предание поврзано со култот кон божествата Лето, Аполон и Артемида, каде се среќава слично змијолико чудовиште – Питон. Всушност, преку ваквите претстави и преданиски форми се доближуваме до претхристијанските култови и претхристијанската религиска симболика, односно, среќаваме материјално претставени делови од паганската религија на овој простор.

Во самото предание ја гледаме една од главните особини на Артемида, која е божица на ловот, посто­јано претставувана со лак и стрела која, исто така, е заштитничка на родилките, на бракот и децата, претставувана како вечна девица. Оваа особина, таа ја добила веднаш по раѓањето помагајќи и на својата мајка Лето при породувањето на нејзиниот брат Аполон.¹⁵ Таа, како и нејзиниот брат, е една од божиците кои се многу често спомену­вани од античките автори уште од Хомер, што значи дека нејзиниот култ бил жив, најмалку, уште во бронзеното и железното време. Меѓу другото таа е божицата која од војсководачот на Ахајците под Троја, Агамемнон ја бара за жртва неговата најмлада ќерка Ифигенеја доколку сака да победи во војната со Тројанците. За тоа пишувале и античките трагичари меѓу кои и Еврипид.¹⁶ Во македонскиот простор, присуството на култот на Артемида, како и на нејзиниот брат Аполон е особено нагласено и, во разни форми, го среќаваме на голем број места, како во околината на Прилеп, така и пошироко.

          Фактот на присуството на боговите Аполон и Артемида, кои се двајца од главните дванаесет антички богови, неминовно предизвикува на размислу­вањето за познатите светилишта посве­тени на богот Аполон и Артемида како што е светилиштето со пророчиште во Делфи, на островот Дел, кој се сметал за негово родно место и други познати светилишта посветени на овие божества.

          Аполон, како бог, се чини, најмногу бил привлечен со моќта за пророкувањето, која им ја дарувал на своите посветени верници, како што им ја подарил и на своите миленички, Музите, и на неговите свештеници, Орфеј и неговиот син Мусај. Дали вакво пророчко светилиште постоело и на Трескавец? Прашањето во секој случај не е излишно кога се знае какво значење им се придавало во антиката на пророштвата кон кои многу често се приклонувале и највиските личности од антиката, како што биле кралевите, војсководците и јуна­ците на античкиот свет, кои редовно им се обраќале на пророците во светилиш­тата за совет и имале голема верба во толкувањето на знаците. За светот најпоз­нато е светилиштето во Делфи во кое специјална свештеничка преку ритуали им ја пророкувала судбината на луѓето кои доаѓале во него. Светилиштето на таков начин доаѓало до огромни богатства во злато, сребро и бронза што ги подару­вале благодарните богати кралеви или високите аристократи.

Свештеничката, која била нарекувана Питија, најпрво била млада де­вој­ка, а подоцна нејзината улога ја преземале постари жени. При проро­ку­вањето таа правела посебни ритуали. Најпрво се капела во изворот Кас­та­лија, потоа облекувала долга облека, согорувала ловорови листови со брашно од јачмен, се напивала вода од друг извор познат како Касиотида, џвакала ловоров лист и, дури потоа, седејќи на триножно столче над кратерот во храмот и вдишувајќи опојни дроги, говорела пророштва во стихови.¹⁷

          Херодот говори за потеклото на Аполон и Артемида од земјата на мистери­оз­ниот народ Хиперборејци кои живееле некаде на далечниот север. Тој ги опи­шу­ва нивните обичаи секоја година да носат дарови на островот Дел каде што било светилиштето на Аполон и Артемида, пренесувајќи ги даровите од еден до друг народ, најпрво во пророчиштето во Додона во Епир,а потоа во Делфи. Притоа Херодот напоменува дека тој, лично, знаел дека при носењето дарови на „кра­лицата Артемида“ Трачанките и Пајон­ките секогаш ги носеле даровите завиткани во слама од пченица.¹⁸ Дека култот на Аполон и Артемида на просторот на Македо­ни­ја, во која едни од најстарите жители се Пајонците, бил посебно жив познато е и од други извори и археолошки наоди на поширокиот простор. Сето ова го пренесуваме поради претпоставката дека слични ритуали и про­цесии се одвивале и во некогашното светилиште на Аполон и Арте­мида на Трескавец. Неговото потекло, во секој случај, е сосема длабоко во времето на културното живеење на Трескавец, односно, на утврдената античка населба позната како Колобаиса, која опстојувала во рамните делови под Златоврв и која зафаќала повеќе хектари површина. Речиси, е сигурно дека оваа античка населба претставувала значаен култно-религиски центар за поголем дел од Балканот.

          Токму на такви корени на светост лежи и денешниот христијански храм посветен на св. Богородица во близина на светлината, на небото, на обла­ците, молњите и громовите кои, овде, добиваат посебна димензија, која застрашува и висхитува во исто време, потсетувајќи на убавината на постоењето, на природната нерастајнивост и бескрајните простори на духот. Митската димензија на овој простор и денес само се надградува на естетиката на прекрасниот карпест простор, кој мириса на старост и светост со својата денешна света христијанска градба, манастирот Трес­кавец со црквата „Успение на Пресвета Богородица“, кој е преполн со познати и непознати материјални и духовни содржини.

          Со најновите археолошки истражувања на локалитетот Трескавец, на површина излегоа и други културни остатоци, како споменици од мермер – со натписи, непознати до денес, фрагменти од скулптури и релјефи, разни елементи од камена пластика – делови од античките религиозни градби и сл. Во основата на ѕидот од античкиот храм се појавија и неколку споменици – блокови од мермер украсени со релјефи на кои се претставени гирланди и букраниони, односно, релјефни претстави на глави од бикови, кои упатуваат на прастарите периоди од културата кога бикот бил сметан за значаен симбол на плодност и сила, но и на големиот број жртвувања на бикови, односно, говеда и друг вид добиток на божествата, со изведба на тогашните ритуали и пеење на соодветни религиозни песни – пеани. Сите овие наоди, кои само површно ги споменавме, заслужуваат многу посодветно проучување и анализа, зашто преставуваат значајни експонати на посебните периоди од културното живеење во овој простор, односно, документи кои зборуваат за материјалната и духовната култура во поширокиот простор на Балканот.

 

¹ Inscriptiones Graecae, Epiri, Macedoniae, Thraciae, Scythiae, pars II, inscriptiones Macedoniae, ediderunt Fanula Papazoglu, Milena Milin, Marijana Ricl, Berolini – Novi Eboraci MIM, 108 – 110. Бошко Бабиќ, Манастирот Трескавец со црквата Св. Успение Богородичино, ИСК, Прилеп 1981, 37. Никола Вулиќ, Географија Јужне Србије у античко доба, Гласник Српског научног друштва XIX, Скопље, 1983, 13. Фанула Папазоглу, Македонски градови у римско доба, Жива антика, посебна издања, книга I, Скопје 1957, 223.

² Б. Бабиќ, Манастирот Трескавец …, 37.

³ Inscriptiones Graecae, Epiri, Macedoniae,…, 108 – 110.

⁴ Inscriptiones Graecae, Epiri, Macedoniae,…, 110.

⁵ Исто, 108 и 109.

⁶ Исто, 109.

⁷ Исто, 109 и 110.

⁸ Исто, 110.

⁹ Роберт Гревс, Грчки митови, Фамилет, Београд 1999, 48.

¹⁰ Херодотова историја, II издање, Матица српска, Нови Сад 1988, книга I, 286, 287.

¹¹ Хесиод, Теогонија.

¹² Роберт Гревс, Грчки митови, Фамилет, Београд 1999, 48.

¹³ Исто, 64.

¹⁴ Тренчо Димитриоски, Древна цивилизација I – археологија, митологија, преданија, Прилепско, ЦПРТВ – Прилеп, Прилеп 2000, 108 – 110. Марко Цепенков, книга 5, 155. Георги Трајчев, Град Прилеп. Блаже Конески, Јордан Хаџиконстантинов – Џинот. Јован Хаџивасилјевиќ, Прилеп и његова околина.

¹⁵ Роберт Гревс, Грчки митови, Фамилет, Београд 1999, 48.

¹⁶ Еврипид, Ифигенеја.

¹⁷ Роберт Гревс, Грчки митови, 147.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

•