ПРВИТЕ ЕПИСКОПИ ОД МАКЕДОНИЈА ОДИГРАЛЕ ВАЖНА УЛОГА ВО ЗАЧУВУВАЊЕТО НА ИЗВОРНАТА ХРИСТИЈАНСКА ВЕРА (2)
За „… верните на Господ, епископите од Македонија.“
Викаријатот во градот Солун, всушност, бил прв голем христијански центар, под чија јурисдикција биле голем број епархии, во широк простор на Балканот. Тој е формиран во 412 година од страна на римскиот папа Инокентиј I (401 – 417)1 за зацврстување на влијанието на Римската црква на епископите од Источниот Илирик во кој спаѓала и Македонија. Под јурисдикција на Викаријатот во Солун биле ставени црквите во провинциите Македонија, Ахаја, Тесалија, Стар Епир, Нов Епир, Крит, Крајбрежна и Внатрешна Дакија, Мизија, Дарданија и Праевалитана. Со неговото формирање, Римската црква добила силна подршка во напорите да го наметне своето влијание на црквите од овој дел на Балканот. Црквата од Константинопол, исто така, правела големи напори за наметнување на своето влијание на овие цркви. Ваквата црковна политика на Истокот и Западот, често доведувала до своевиден конфликт меѓу нив, а некои од црквите се приклонувале на една или друга страна, зависно од интересите и меѓусебните врски со едната или другата страна. Во тоа време, неретко, се појавувале и разновидни црковно идеолошки појави и движења, кои уште повеќе ја усложнувале состојбата во христијанската црква и влијаеле на поделбата и неединството меѓу Истокот и Западот, како и меѓу посебните црковни институции.
Како простор во кој христијанската вера била прифатена уште на самиот нејзин почеток, поголемиот број од црквите кои биле формирани на овој дел од Балканот, односно, во етничкиот дел од Македонија, речиси, секогаш застанувале во одбрана на изворната христијанска мисла, односно, на Симболот на верата, кој бил утврден на првите вселенски собори. Со формирањето на Викаријатот во Солун Римската црква си обезбедила силна подршка за ширење на своето влијание на овој дел од тогашната Империја. Сепак, црквата во Константинопол продолжувала со обидите за наметнување на своето влијание на црквите од овој простор, односно, за наметнување на јурисдикција над нив. Оваа „тивка“ борба меѓу источната и западната црква започнала кон крајот на IV век, односно, по изградбата на Константинопол на местото на стариот Византион и рангирањето на тамошниот епископ на второ место, веднаш по римскиот на соборот одржан во Константинопол во 381 година.2
Знаејќи го фактот дека Солун бил еден од најзначајните градови на Балканот и во времето на доаѓањето на апостол Павле во Македонија, како и фактот дека во овој град е формирана една од првите христијански заедници од самиот апостол Павле, развојот на силна црковна институција во овој град не е неочекуван. Може да се земе дека самиот апостол е прв старешина на солунската црква, но се знае дека од тоа време, еден од избраните седумдесет апостоли од самиот Исус Христос, Силван, бил епископ во Солун. Неговото име го среќаваме на две места во Библијата, и тоа во Првото послание до Петар,3 како и во Посланието до коринтјаните.4
Почетоците на создавањето и воздигнувањето на Солунскиот викаријат ги гледаме уште во 379 година, кога областа Источен Илирик му била отстапена на Источното царство со седиште во Константинопол од римскиот цар Грацијан,5 односно, кога Флавиј Грацијан Август (375 – 383), за цар на Истокот го поставил Теодосиј I (379 – 395). Токму таа година, папата Дамасиј (366 – 383) го назначил епископот Ахолиј за апостолски викар во Солун со цел да ја задржи јурисдикцијата над црквите во тој простор, односно, префектурата Илирик во која спаѓаат и диецезите, Македонија и Дакија. Со тоа црквата во Солун, односно, солунскиот митрополит бил издигнат на повисоко ниво меѓу обласните цркви и митрополити. Нему му било дадено да ги води обласните собори и да решава за голем број црковни проблеми во областа. Викарот ги потврдувал изборите на митрополитите, учествувал на вселенските собори и ги потпишувал решенијата донесени на нив, веднаш по патријарсите, односно, тој бил воздигнат на ниво на Архиепископ.6
Ваквиот статус на солунскиот митрополит го потврдил и следниот римски папа, Сирикиј (384 – 399), а во тоа време, односно, во 395 година се случила и конечната поделба на Римското царство. За вистинско создавање на викаријатот во Солун, сепак, се смета 412 година, кога папата Инокентиј I (401 – 417), го прогласил за викар солунскиот митрополит Руф и ја проширил територијата на викаријатот.7
Обидите за наметнување на јурисдикцијата над црквите во Македонија и Илирик не престанале ниту во 5 век. Во таа битка за наметнување на влијанието на Истокот и Западот, односно, за превласт на римскиот папа и константинополскиот патријарх над црквите во Македонија, архиепископите на македонските цркви станале значаен фактор. Голем број архиепископи од овие цркви учествувале во најзначајните расправи за црковните прашања на соборите, особено, во 5 век, кога тие биле присутни на секој собор. Значењето на македонските епископи за христијанството, особено, ја забележуваме при појавата на разновидните идеолошки несогласувања и застранувања, кога се водела битка за зачувување на изворната Христова мисла, односно, на утврдениот Симбол на верата. Викаријатот во Солун бил предводник за делот на Македонија и, пошироко, за Илирик во овие настани, учествувал на соборите или определувал свој застапник од редот на епископите во областа, кои му биле подредени.
Во времето на папата Бонифациј (418 – 422), особено, дошле до израз несогласувањата и конфликтот меѓу патријаршијата во Константинопол и Римската црква. Спорот настанал околу расправата, кој бил надлежен за хиротонисување на епископот на Коринт. Тогаш, папата Бонифациј, испратил писма до сите (осуммина) епископи, присутни на седницата на Синодот во Коринт и јасно им ставил до знаење дека јурисдикцијата и припаѓа на Римската црква, односно, ја потврдува управата со црквата воспоставена од страна на Инокентиј во 412 година.8
Всушност, преку викаријатот во Солун, Западното царство со центар во Рим го контролирало и Илирик. Источното царство, особено, патријаршијата во Константинопол не можела да се помири со ваквата положба и постојано се обидувала да го преземе приматот над црквите во Илирик, а во тој состав и над црквите во Македонија. Под нејзино влијание, црквата во Ахаја му откажала послушност на викаријатот во Солун, односно, таа ја отфрлила јурисдикцијата на Римската црква и на Викаријатот во Солун и се приклонила кон патријаршијата во Константинопол. Во напорите за присвојување на црквите во Илирик се приклучил и императорот на Источното ромејско царство, Теодосиј II, кој се обидел тоа да го направи по канонски пат. Во 421 година, тој донесол закон со кој го овластил патријархот на Константинопол да суди и решава спорови меѓу епископиите во Илирик.9 Ваквиот начин на владеење со црквите во Илирик значело отфрлање на влијанието и јурисдикцијата на Римската црква и укинување на Викаријатот во Солун, кој бил надлежен за решавање на ваквите спорови и проблеми, а кој му бил подреден на папата во Рим.10
На ваквата постапка на Теодосиј II остро регирал Рим и активности презел, лично, императорот на Западното царство, Хонориј (384 – 425), со свое посредување кај Теодосиј II, а како што е познато, тоа успешно го направил и црквите во Илирик останале под јурисдикција на римскиот папа, а со тоа, продолжил со својата работа и викаријатот во Солун. Неговата улога во областа ја потврдил и папата, кој испратил писма до сите цркви во областа.11
По смртта на Хонориј, Теодосиј II успеал политички да завладее со Западното римско царство, црквата во Солун ја ослободил од плаќање данок, но таа, сепак, останала под јурисдикција на папата во Рим. Во тоа време се случил еден од познатите спорови во христијанската црква, односно, познатото идеолошко застранување познато како Несторијанство, наречено според Несториј, патријархот во Константинопол, кој го проблематизирал сфаќањето за Исус Христос и предизвикал силна реакција кај поголемиот број цркви, кои се зазеле за решавање на ваквиот идеолошки спор и зачувување на утврдениот симбол на верата. Несторијанството добило подршка од епископите во Тесалија, кои ја отфрлиле јурисдикцијата на папата и на Викаријатот во Солун барајќи подршка од Константинопол. На тој начин, овој догматски спор предизвикал поголемо внимание, особено кај архиепископот на Александрија Кирил, кој остро реагирал на учењето на Несториј и се обратил со писмо до папата Калестин I (422-432). Папата организирал црковен собор во Рим на кој несторијанството било отфрлено и била донесена одлука да му се испрати ултиматум на Несториј да се откаже од таквото учење, зашто, во спротивно ќе биде екскомунициран од црквата. Потоа, папата им испратил писма на солунскиото митрополит Руф и на митрополитот на Филипи, Флавијан, за отфрлање на несторијанството и решавање на спорот.12
Помесен собор во 430 година свикал и патријархот на црквата во Александрија, на кој учествувале епископите од оваа црква. Соборот го прогласил несторијанството за еретичко учење.13
Особено е интересно писмото од Кирил Александриски до папата Kалестин I, во кое, посебно, е нагласена улогата, посветеноста и принципиелноста на епископите од Македонија. Всушност, Кирил Александриски, посебно, му посочува на папата Калестин за „верните на Господ“ епископи од Македонија. Во него, уште еднаш, се потврдува непоколебливоста на епископите од Македонија во одбраната на вистинската христијанска вера, односно, на востановениот и потврден Симбол на верата на Вториот вселенски собор во Никеја. Еве го тој дел од писмото:
„Нека вашето преосвештенство и ова го знае: работите што ви ги кажувам се прифатливи за сите епископи од Истокот. Сите тие се незадоволни и огорчени, а посебно верните на Господ, епископите од Македонија.“14
Црква „Св. Дванаесет апостоли“ – Константинопол
По сите овие случувања се покажало дека спорот станал сериозен проблем, кој може да го наруши единството на црквата, па се наметнала потребата од организирање општ, вселенски собор, на кој ќе бидат присутни претставници и на кој ќе се изнајде решение за негово решавање. Соборот бил закажан за 7 јуни 431 година, во градот Ефес, но поради доцнењето на некои од претставниците на црквите тој бил отворен дури на 22 јуни 431 година во црквата „Св. Богородица“. На него присуствувале 197 црковни старешини и еден ѓакон, меѓу кои и тројца епископи од Македонија. За жал, познато е само името на епископот на Филипи, Флавијан, кој бил присутен во името на викарниот епископ на Солун, Руф. Флавијан, во името на Руф и на другите цркви под јурисдикција на Викаријатот во Солун, го подржал предлогот на патријархот на Александрија, Кирил и папата Калестин I (422-432) за осуда на Несториј и неговото учење, а подоцна учествувал и во изборот на новиот патријарх Максимијан (341 – 344).15 Забележано е дека епископот Флавијан активно се вклучил во расправата и неколкупати земал збор.16
На првото заседание на споменатиот собор Несториј не учествувал, бидејќи тој очекувал подршка од претставниците на Антиохиската црква, а тие не биле дојдени. Така, учењето на Несториј било прогласено за погрешно, а било донесено и решение да му биде одземен свештеничкиот чин. Четири дена подоцна, на соборот пристигнале претставниците на Антиохиската црква, кои не ги прифатиле решенијата донесени на соборот и организирале паралелен собор. На него, тие, решението за одземање на ерхиепископскиот чин на Несториј го прогласиле за нелегитимно. На тај начин, место решавање на спорот, проблемот уште повеќе се искомплицирал. Подоцна, односно, во 433 година, спорот бил решен со силен притисок на императорот Теодосиј II и прогласување на Антиохиска унија. Антиохискиот птаријарх, Јован, му испратил писмо на Кирил Александриски, со кое се согласил за одземање на свештеничкиот чин на Несториј и така завршил овој голем црковен спор.17
Македонските епископи, Руф од Солун и Флавијан од Филипи, исто така, остро се спротиставиле на несторијанството, а во одбрана на Никејскиот симбол на верата. Во 431 година, половина година по вселенскиот собор во Ефес, митрополитот на Солун, Руф, го свикал Синодот на кој учествувале сите епископи на Викаријатот и несторијанството решително било отфрлено како еретичко учење, бил потврден Никејскиот симбол на верата, а биле потврдени и решенијата од третиот вселенски собор во Ефес.18
Во 435 година починал споменатиот солунски митрополит, Руф, а него го наследил епископот Атанасиј. Неговиот авторитет, односно, авторитетот на Викаријатот во Солун продолжил да биде главен црковен фактор во префектурата Илирик, односно, ја зачувал јурисдикцијата над црквите во таа област. Смртта на Руф, предизвикала повторен обид на црквата во Коринт, која се обидувала да се оттргне од јурисдикцијата на Солун, односно, да биде призната како црква со исто достоинство. Тоа било спречено со обраќање до нив, односно, до коринтскиот епископ Периген со писмо од страна на римскиот папа Сикст III, а јурисдикцијата на Солунскиот викаријат над црквите во Илирик, како и над црквата во Коринт била потврдена. Таа била дополнително потврдена од истиот папа со писмата, кои ги испратил до епископите, кои присуствувале на седницата на Синодот во Солун (Тесалоника).19
Значењето на викаријатот во Солун, но и влијанието на Римската црква во Македонија и Илирик се намалило по 437 година, кога овие две области админаистративно биле припоени кон Источното царство.20 Цариградскиот митрополит Прокло, со цел преземање на црквите во областа, ја искористил одлуката на Императорот Теодосиј II од 421 година и успеал да ја внесе во Кодексот во 438 година.21 Сепак, интересите на папата и натаму биле застапени, а викаријатот продолжил да опстојува. Всушност, Сикст III се обратил со писмо до патријархот во Константинопол со кое го повикал да се придржува кон воспоставената црковна хиерархија во Илирик и Македонија. Дека канонскиот статус на Викаријатот останува непроменет, потврда е уште едно писмо од папата, кое е испратено до Синодот на Викаријатот, а во кое тој го упатува на неограниечната власт, која ја имал претходникот на Анастасиј, митрополитот Руф.22
Криза во статусот на Викаријатот од Солун се појавила по смртта на папата Сикст III и доаѓањето на неговото место на новиот папа, Лав I (440 – 461). Таа била предизвикана од тогашните политички услови, но и од канонската процедура за потврдување на статусот и овластувањата на епископот на Солун, кои требало да ги потврди новиот папа. Папата Лав I го направил тоа во 444 година испраќајќи две писма – едно до епископот Анастасиј, а друго до епископите во Илирик. Тој ги потврдил овластувањата на Анастасиј, но во намален обем, а за сметка на ингеренциите на Рим во уредувањето на црковните работи во црквите на Илирик. Намаленото влијание на Викаријатот, односно, кризата ја „откриваат“ и се позачестените појави на обиди на некои од црквите од Илирик да ја отфрлат неговата јурисдикција.23
Односите меѓу римскиот папа и цариградскиот патријарх се влошуваат по Четвртиот вселенски собор, кој се одржал во 451 година во Халкедон. Тогаш бил донесен еден спорен канон под број 28, според кој, иако патријаршијата била втора по ранг, со овој канон се изедначувала по ингеренциите. Токму овој канон го искористил патријархот на Константинопол и презел активности за наметнување на јурисдикцијата на црквите во Илирик. Ова го дознаваме од писмото, кое епископот од Солун, односно, старешината на Викаријатот, Евксикиј, го испратил до римскиот папа. Во него, тој го извесува папата за притисокот кој го правел патријархот од Константинопол.24
Односите меѓу Истокот и Западот продолжуваат да се комплицираат и во следниот период, а во осумдесетите години на петтиот век, тие доживеале кулминација и дошло до целосен прекин на односите меѓу папата од Рим и патријархот од Константинопол.25 Тоа е периодот на познатата Акакиска Шизма (484 – 518). Тогаш епископите од Македонија, повторно, одиграле важна улога во христијанската црква. Имено, тие, предводени од митрополитот на Солун, Андреј, целосно ги прекинале врските со римскиот папа и се приклониле кон патријаршијата во Константинопол.26 Јурисдикцијата на папата над Викаријатот во Солун била формално вратена со притисок извршен од страна на Јустин во 519 година, кога доаѓа до обединување на црквата.27 Викаријатот на Солун, односно, неговиот старешина, Апостолскиот викар ја имал јурисдикцијата над црквите во Илирик до 535 година, кога со издадената новела од страна на Јустинијан I (527 – 565), со која оваа област била поделена на два дела, од кои едниот останал во јурисдикцијата на Солун, а другиот во јурисдикција на архиепископот на Иустинијана Прима. Под Викаријатот на Солун останале 6 цркви, и тоа, на Македонија Прима, Тесалија, Ахаја, Крит, Нова и Стар Епир, додека седум цркви му припаднале на архиепископот на Јустинијана Прима.28 Ваквата состојба останала до 732 година, кога царот Лав III Исавријан бил екскомунициран од страна на римскиот папа, Гргур III (717 – 741). На ваквата постапка на папата, Лав III реагирал со припојување на сите епархии во Илирик кон патријаршијата на Константинопол.29 На тој начин завршила историјата на Викаријатот во Солун, односно, црквата во Солун, заедно со другите цркви во Илирик, меѓу нив и црквите во Македонија, влегле под јирисдикција на патријархот во Константинопол.
1 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700 година: векови на консолидација, етаблирање и дефинирање, Второ дополенто издание – електронски извор, Скопје 2014, 79. Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, Институт за национална историја – Скопје, Скопје 2012, 2, 3.
2 Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, 2.
3 Библија, Прво послание до Петар, 5, 12, .
4 Исто, Второ послание до коринтјаните, 1, 19.
5 Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, 2.
6 Исто. Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700…, 84, 85.
7 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700, 79. Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, 2, 3.
8 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија, 85, 86.
9 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700 …, 86.
10 Исто, 85. Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, 2.
11 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700 …, 87.
12 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија, Седум слова за почетоците и етаблирањето, Институт за национална историја, Скопје 2017, 55 – 58. Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700…, 98 99.
13 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија, Седум слова …, 58.
14 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700…, 98.
15 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија, Седум слова …, 59, 60. Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, 3.
16 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија, Седум слова …, 60.
17 Исто, 60, 61.
18 Исто, 62 и 73.
19 Исто, 74.
20 Исто. Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, 3, 4.
21 Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, 3.
22 Исто, 4. Драган Зајковски, Христијанството во Македонија, Седум слова …, 74, 75.
23 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија, Седум слова …, 75, 76.
24 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија, Седум слова …,76, 77. Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700…, 130, 131.
25 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија, Седум слова …, 77. Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, 4.
26 Исто. Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700…, 137 – 139.
27 Драган Зајковски, Христијанството во Македонија од 313 до 700…, 148 – 149.
28 Исто, 153 – 164.
29 Јован Јоновски, Викаријатот во Солун, 4.
